روز
سیزدهم آبان 1357 روز اوج تظاهرات و مخالفت دانش‌آموزان و دانشجویان علیه رژیم پهلوی
بود. در جنگ و گریز سربازان حکومت نظامی با دانشجویان که تا پاسی از شب ادامه داشت،
چندین نفر شهید و زخمی شدند.
دانشگاه
تهران که از مدتی پیش به محل گردهمایی دانشجویان مخالف رژیم تبدیل شده بود، در این
روز شاهد یکی از گسترده‌ترین تجمعات دانشجویان بود. عده‌ای شعار می‌دادند، گروهی بحث
و تبادل نظر می‌کردند و برخی نیز سخنرانی کرده یا اعلامیه می‌خواندند. از نخستین ساعات
روز 13 آبان تعدادی از دانش‌آموزان معدود دبیرستانهایی که هنوز فعال بودند، مدارس را
تعطیل کرده به سوی دانشگاه تهران تظاهرات کردند. آنها در سر راه خود دیگر دبیرستانها
را نیز تعطیل کردند. با افزایش جمعیت دانش‌آموزان، سربازان ارتش وارد عمل شدند و با
شلیک تیر هوایی و انفجار گاز اشک‌آور به مقابله با دانش‌آموزان پرداختند و آنها را
متفرق کردند. با شدت یافتن درگیری بین سربازان و دانش‌آموزان شعارهای «مرگ بر شاه»
و «معلم به پا خیز محصلت کشته شد» از هر گوشه خیابان، به پا خاست.
در
مسیر حرکت دانش‌آموزان به سوی دانشگاه، مردم نیز با آنها همراه شدند و پس از ورود به
دانشگاه به تجمع دانشجویان پیوستند. دانشجویان سپس به مسجد دانشگاه رفتند و از طریق
بلندگوی مسجد، شعارهای تندی علیه رژیم سر دادند. آنها که قصد داشتند از دانشگاه تا
خانه آیت‌الله سید محمود طالقانی ـ که به تازگی از زندان آزاد شده بود ـ تظاهرات کنند،
هنگام خروج از دانشگاه با مأموران حکومت نظامی روبه‌رو شدند. صدای تیراندازی و انفجار
گاز اشک‌آور، جمعیت را پراکنده کرد. عده‌ای به داخل دانشگاه بازگشتند و با بستن درهای
دانشگاه به شدت شعار می‌دادند. عده‌ای دیگر که در بیرون از دانشگاه مانده بودند به
خیابانهای اطراف رفتند. دانشجویان به سمت دانشکده پزشکی در حرکت بودند که نظامیان وارد
محوطه دانشگاه شده دوباره شروع به تیراندازی و انفجار گاز اشک‌آور کردند. دانش‌آموزان
و دانشجویان برای خنثی کردن اثرات گاز اشک‌آور، شاخه‌های درختان را شکسته آتش زدند.
با خروج مأموران از محوطه دانشگاه، مجروحین به بیمارستانهای اطراف دانشگاه منتقل شدند
و فریاد «الله اکبر» دانش‌آموزان و دانشجویان شدت یافت. گروه دیگری از تظاهرکنندگان
که در خیابانهای اطراف دانشگاه پراکنده بودند با روشن کردن آتش و حرکت به سمت خیابانهای
آناتول فرانس (قدس فعلی) و بزرگمهر، شیشه‌های ساختمان نشریات حزب رستاخیز و نگهبانی
برق دانشگاه را شکستند و اثاثیه آنها را بیرون ریختند. در خیابان تخت‌جمشید (طالقانی
فعلی) نیز بانک صنایع و معادن مورد حمله تظاهرکنندگان قرار گرفت. ساعاتی بعد، تظاهرات
اطراف دانشگاه به سطح شهر و دیگر خیابانها کشیده شد. تظاهرکنندگان با در دست داشتن
پلاکاردهایی نظیر «دانشگاه شهید داد» و با اعلام شهادت 65 نفر در دانشگاه، واقعه امروز
را به اطلاع مردم رساندند.
درباره
تعداد شهدا و مجروحان حادثه 13 آبان مقامات فرمانداری نظامی تهران اعلام کردند که برخلاف
شایعات منتشره هیچ‌کس کشته نشده تنها سه نفر مجروح شده‌اند. دکتر عبدالله شیبانی، رئیس
وقت دانشگاه تهران نیز اظهار داشت که درگیریهای امروز تنها چهارده مجروح به جای گذاشته
است. روزنامه کیهان به نقل از رادیو ایران، نوشت که تا ساعت 12 شب، دوازده نفر از مجروحانی
که در بیمارستان پهلوی منتقل شده بودند درگذشته‌اند و حال دو نفر دیگر از آنها وخیم
است. اما بنا به آمار بنیاد شهید انقلاب اسلامی در میان شهدای انقلاب تنها نام دو نفر
به نامهای مصطفی حاجی و سید مهدی سید فاطمی ذکر شده که تاریخ شهادتشان 13 آبان
1357 است.
آنچه
که موجب بازتاب واقعه 13 آبان در جامعه شد، پخش فیلم درگیریهای این روز از تلویزیون
بود. کارکنان سازمان رادیو و تلویزیون در اقدامی بی‌سابقه، فیلم وقایع امروز دانشگاه
را در بخش خبری ساعت 30/21 به نمایش گذاشتند. در این فیلم که صدای تیراندازی، انفجار
گاز اشک‌آور و شعارهای تظاهرکنندگان ضبط شده بود، صحنه تیر خوردن یکی از دانشجویان،
هر بیننده‌ای را متأثر ساخت.
حادثه
13 آبان 1357 پیامدهای بسیار بدی برای رژیم داشت.
فردای
آن روز تعدادی از ساختمانهای دولتی، تأسیسات و اتوبوسهای شرکت واحد به آتش کشیده شد
که گفته می‌شود بسیاری از این رخدادها توسط عمال حکومت وقت و به منظور زمینه‌سازی برای
روی کار آوردن دولت جدید صورت گرفته بود. در پی این واقعه وزیر علوم و آموزش عالی،
دکتر ابوالفضل قاضی، استعفا کرد. کابینه شریف امامی با عنوان دولت آشتی ملی که در اولین
ماه زمامداری خود، کشتار 17 شهریور 1357 را به پا کرده بود، با واقعه خونین 13 آبان
مجبور به استعفا شد و جای خود را به دولت نظامی غلامرضا ازهاری داد. شاه نیز در پیامی
ترحم‌برانگیز که در 15 آبان از تلویزیون پخش شد، بابت خطاهای گذشته از ملت عذر خواست
و متعهد شد که در رفع خرابیها و مفاسد سیاسی و اقتصادی بکوشد. او گفت: «من صدای انقلاب
شما ملت ایران را شنیدم.»
امام
خمینی در 14 آبان طی پیامی به ملت ایران واقعه دانشگاه را محکوم کرد و شاه را مسئول
تمام خرابیها و خیانتها دانست. ایشان ضمن دعوت از مردم به صبر فرمود: «من از این راه
دور چشم امید به شما دوخته‌ام و آنچه که در قدت دارم در خدمت به شما که به حق است،
نثار می‌کنم و صدای آزادی‌خواهی و استقلال‌طلبی شما را به گوش جهانیان می‌رسانم.»
پس
از پیروزی انقلاب اسلامی، این روز به نام روز دانش‌آموز نام‌گذاری شد. همچنین نام برخی
مدارس، مجموعه‌های ورزشی و خیابانها را سیزده آبان گذاشتند.
13 آبان در
آیینه تاریخ معاصر
در
ادامه به واقعه هایی اشاره می شود که در تاریخ 13 آبان ماه سال های مختلف صورت گرفته
است.
این
وقایع از سال های 1288 تا 1358 مصادف با انقلاب دوم دانشجویان طبقه بندی شده است.
13
آبان 1358 :
ساختمان
سفارت امریکا در تهران به تصرف دانشجویان مسلمان پیرو خط امام درآمد. به این مناسبت
روز 13 آبان روز ملی مبارزه با استکبار شناخته شد.
13
آبان 1357 :
تعدادی
از دانش‌آموزان و دانشجویان که در دانشگاه تهران تجمع کرده بودند توسط مأموران شاه
به خاک و خون کشیده شدند. متعاقب این حادثه وزیر علوم استعفا داد و بازار تهران تعطیل
شد.
13
آبان 1357 :
پراودا
ارگان حزب کمونیست شوروی رهبران مذهبی ایران را متهم کرد که برای رسیدن به هدفهای ویژه
خود توده‌های مردم را به قیام و شورش وادار کرده‌اند به نوشته این روزنامه آیت‌الله
خمینی در مبارزه جاری نمی‌تواند روی کوچکترین پشتیبانی شوروی حساب کند! به نظر کرملین
بهترین اصلاحات، همان است که به دست شاهنشاه انجام شود!
13
آبان 1357 :
آنتونی
پارسونز سفیر انگلیس در دیدار با شاه : بحران فعلی ایران با وضع زمان حکومت مصدق در
1953 که ژنرالها به آسانی توانستند بر اوضاع مسلط شوند قابل مقایسه نیست چون در آن
موقع مصدق حمایت روحانیت را از دست داده بود.
13
آبان 1356 :
امام‌خمینی
(ره ) در پاسخ پیام عرفات به مناسبت شهادت حاج سید مصطفی خمینی نوشتند: « این مصیبت‌ها
در مقابل مصائبی که بر امت اسلام و مسلمین وارد شده و می‌شود ناچیز است».
13
آبان 1353 :
مجله
تایم در گزارشی از ایران نوشت : 40 درصد ثروت کشور متعلق به تنها 10 درصد جمعیت می‌باشد.
13
آبان 1350 :
«دا‌گلاس»
سفیر امریکا در تهران از پست خود استعفا داد.
13
آبان 1343 :
امام‌خمینی
(ره) شبانه در خانه مسکونی خود در قم دستگیر و پس از انتقال به تهران، به ترکیه تبعید
شدند.
13
آبان 1342 :
در
اصفهان، تبریز و تهران مجالس ختم سوگواری برای شهادت طیب حاج رضائی و اسماعیل رضائی
برگزار شد
13
آبان 1335 :
با
یورش نظامیان انگلیس، فرانسه و اسرائیل به مصر، نخست‌وزیران و وزیران امور خارجه کشورهای
عضو پیمان سنتو در تهران گرد هم آمدند.
13
آبان 1331 :
لایحه
تعقیب قانونی احمد قوام ( قوام‌السلطنه) به خاطر حوادث 27 تا 30 تیر 1331 در مجلس شورای
ملی تصویب شد.
13
آبان 1329 :
یک
موافقتنامه تجاری و بازرگانی میان ایران و اتحاد جماهیر شوروی به امضا رسید.
13
آبان 1328 :
عبدالحسین
هژیر نخست‌وزیر مستعفی، هدف گلوله‌های حسین امامی عضو جمعیت فدائیان اسلام قرار گرفت
و مجروح شد. متعاقب این حادثه در تهران و حومه حکومت نظامی برقرار شد.
13
آبان 1325 :
آیت‌الله
حاج سید ابوالحسن اصفهانی مرجع تقلید شیعیان در شهر کاظمین درگذشت.
13
آبان 1304 :
دولتهای
انگلیس، شوروی، آلمان، ایتالیا، بلژیک، مصر و لهستان حکومت موقت رضاخان را به رسمیت
شناختند.
13
آبان 1303 :
واحدهای
ارتش ایران به فرمان رضاشاه برای سرکوب شیخ خزعل رهسپار خوزستان شدند.
13
آبان 1288 :
شهر
اردبیل به تصرف شاهسون‌ها در آمد و غارت شد.
منابع:
-
دایرة‌المعارف انقلاب اسلامی، سوره، حوزه هنری، 1389، ج 2، ص 318 تا 320
-
سایت تبیان