کوههای هندوکش افغانستان سر منشا سیلابهای موسمی
در افغانستان و دشت سیستان ایران در سالهای گذشته بوده است، ویرانگری این سیلابها هر
چندسال یکبار دشت سیستان را نابود می کند و ضمن خسارت شدید به کشاورزی و نابودی بخش
وسیعی از دامداری، متاسفانه تلفات جانی نیز داشته و متعاقباً تعداد زیادی از مردم منطقه
به مرکز استان و سایر استانهای همجوار مهاجرت کرده اند ، به همین دلیل هدف اصلی احداث
این سد، جلوگیری از ویرانگری سیلابهای مهیب بوده که خوشبختانه پس از بهره برداری به
ناگهان سیلابی که حدود ده سال مردم منطقه نگرانش بودند رخ داد، اما به لطف الهی و تلاش
متخصصان و احداث به موقع این سد، نه تنها هیچ ویرانه‌ای از خود نداشته، بلکه برکات
بسیار زیادی از جمله تامین کامل آب شرب و کشاورزی منطقه، تامین آب سفره های زیر زمینی،
و همچنین موجب رونق اقتصادی منطقه شد، و بازگشت مهاجرین به روستاها و خانه های خود
را در پی داشت .
• معرفی
پروژه
شهرستان زابل در شرق ایران و در شمال
استان سیستان و بلوچستان قرار دارد که از نظر اقلیمی دارای اقلیم گرم و بیابانی می
باشد و ارتفاع آن از سطح دریا 478 متر است میانگین بارش سالانه در این شهرستان
59.6 میلیمتر می‌باشد و دمای آن از 9.5 – تا
49 درجه سانتیگراد متغیر است.
منابع تامین کننده آب در زابل "چاه نیمه ها"
هستند. "چاه نیمه ها" گودال های طبیعی هستند که بخشی از آنها آب های مازاد
مصرف رودخانه هیرمند در فصول کم آب و پرمصرف جهت مصارف کشاورزی و شرب به منطقه ارایه
می‌دهند.
چاه نیمه های 1، 2 و 3 در سال های گذشته به منظور
کنترل آب هیرمند در شهرستان زابل در نزدیکی زهک احداث شده بود. این سیستم مخزن منابع
آب با ظرفیت 620 میلیون متر مکعب را دارد که از این میزان 400 میلیون متر مکعب آن مورد بهره برداری قرار می
گرفت.
بدلیل خشکسالی های پیاپی در استان و سیل آبهای
مهیب با هدر رفت آب سیل آبها، ضرورت احداث سد چاه نیمه چهار یا به عبارتی سد زابل تشخیص
داده شد.
• مشخصات
فنی سد زابل
سد چاه نیمه چهارم که معروف به سد زابل است به
منظور افزایش ظرفیت چاه نیمه ها در کنار مخازن اولیه احداث و آبگیری شده و در مجموع
دریاچه ای به وسعت 92 کیلومتر مربع را ایجاد کرده است. طول تاج سد 15210متربا عرض 8 وارتفاع 5/15 متر می باشد. این
سد دارای ظرفیت 820 میلیون متر مکعب است. یعنی در مجموع سد فوق می تواند به هنگام سیل
آبهای دوره‌ای آب را ذخیره و در همان سال و سالهای آتی و همچنین در فصول خشک سال بخشی
از آنرا مورد استفاده قرار دهد.
برای احداث این سد 15 میلیون متر مکعب خاک ریزی
و 5 میلیون متر مکعب خاک برداری شده است، این سد ضمن اینکه طبق آخرین سیستم استاندارد
ساخته شده به ابزار دقیق مجهز می باشد و از مونیتورینگ پیشرفته‌ای بهره‌مند است که
هر گونه فشار آب، زلزله و حوادث دیگر را نیز ثبت می کند، مضافاً اینکه تکنولوژی ساخت
آن به دست متخصصان پرتلاش شرکت دی انجام شده و به گونه‌ای است که در مقابل عظیم ترین سیلابها
و شدیدترین زلزله‌ها کاملاً مقاوم می باشد.
عملیات اجرایی سد توسط شرکت دی از واحدهای تابعه
هلدینگ پایاسامان پارس از مجموعه های بنیاد
مستضعفان در سال 1381آغاز ودر اسفند 1388جهت آبگیری اولیه افتتاح و در تاریخ
10/2/1389 تحویل کار فرمای پروژه شرکت توسعه منابع آب و خاک سیستان شد.
• بررسی
اثرات پروژه
اثرات
پروژه به واسطه خاتمه کار، بهره برداری و آبگیری آن از منظر تاثیرات اجتماعی و اقتصادی،
فرهنگی و زیست محیطی پروژه به ترتیب زیر است .
1- تاثیرات اقتصادی
با آبگیری سد زابل و با توجه به رشد روزافزون جمعیت
و افزایش نیاز غذایی، رفع مشکل بیکاری و جلوگیری از مهاجرت روستاییان به شهرها ، یکی
از نتایج مثبت احداث این سد می باشد و از لحاظ اقتصادی نیز باعث رونق کشاورزی، دامپروری
، افزایش اشتغال و سطح درآمد وهمچنین کنترل روند مهاجرت خواهد شد.
قبل از احداث این سد، ماهیگیری در سیستان منقرض
شده بود و افرادی که از این طریق امرار معاش می کردند، بیکار شده و با مشکل تامین معاش
روبرو بودند که با احداث این سد مجدداً به
ماهیگیری پرداخته و عملا زمینه اشتغال زایی
برای آنان ایجاد شده است.
2- تاثیرات
فرهنگی و اجتماعی
با توجه به چشم انداز آینده این سد و همچنین تکمیل و آبگیری کامل آن و وجود منطقه حفاظت شده "دهانه غلامان"
که اثری تاریخی می باشد. سد را منطقه ای مستعد پذیرش توریسم خواهد نمود که خود فرصتی
برای ایجاد شغل در منطقه و یکجا نشینی روستاییان می شود . همچنین موجب حفظ ساختار فرهنگی
روستاهای همجوار خواهد شد.
در اهمیت حفظ میراث فرهنگی می توان به این موضوع
اشاره کرد که به دلیل وجود آثار باستانی در حاشیه دهانه سد، به منظور حفظ این آثار،
با هزینه‌ای مضاعف، قوسی در تاج سد ایجاد شده
که آثار باستانی در خارج سد قرار گیرد، ضمن اینکه مصون از سیلاب قرار گرفته، موجب جذب
توریست شده است.
3- تاثیرات
زیست محیطی
از آنجائیکه آبیگری کامل سد منبع عظیمی از آب در این منطقه خشک را بوجود آورده
است ،روی آوردن گونه های جانوری به این منطقه امری طبیعی می باشد از جمله شاخص ترین
تاثیرات بهره برداری از سد، حضور پرندگان مهاجر آبزی و حتی پرندگان خشکی زی به خصوص
پس از احیاء پوشش گیاهی دامنه ها در این منطقه می باشد.
همچنین در تاثیرات زیست محیطی می توان با نظر به
حجم 820 میلیون متر مکعب آب در فصل گرم و خشک که مورد تبخیر واقع می شود که هوای معتدلی
را ایجاد می کند اشاره نمود و اثر مثبت آنرا بر روی محیط زیست منطقه یادآور شد. در
شرایطی که تاقبل از احداث این سد به دلیل بادهای سرد موسمی، تلفات زیادی به دامداری
و کشاورزی دشت سیستان وارد می‌شد.
وجود سد در منطقه نیز باعث ایجاد امنیت خاطر برای
اهالی گردیده چرا که در زمان سیل های احتمالی سد مانع مناسبی در جهت جلوگیری از ویرانی
منطقه می باشد مضافاً اینکه در حال حاضربه عنوان
یک دیوار دفاعی در مقابل طوفانهای ماسه‌ای قرار گرفته است.
در نهایت سد چاه نیمه چهارم یا سد زابل باعث تغییر
اکوسیستم منطقه در جهت رونق دشت سیستان خواهد شد.
4- تاثیرات
سیاسی
به دلیل استقبال مردم و بازگشت آنان به خانه و
کاشانه خود و رونق اقتصادی و همچنین تامین آب شرب و کشاورزی و حفظ میراث فرهنگی، حفظ
محیط حیات وحش و گونه های جانوری و گیاهی و مزایای دیگری که داشته توجه خاص مسئولان
استان را جلب کرده و غالباً در گزارشها و سخنرانیها
و نظرات خود، احداث این سد را یکی از اساسی ترین فعالیت عمرانی استان اعلام کرده اند.
چرا که در حال حاضر یکی از منابع اصلی تامین آب آشامیدنی یک هزار روستا و دو شهرسیستان
و همچنین شهر زاهدان می باشد.
مردم و سازمانهای مرتبط که در این منطقه ملکی در اختیار داشتند با اطمینان از
اهمیت احداث سد با رغبت کامل آن را در اختیار پروژه قرار دادند و از این سد با عنوان
کشتی نوح یاد می کنند
5- همکاری
با مراکز علمی
یکی از عواقب احداث سد درهر منطقه ای ایجاد آلودگی
محیط زیست، تخریب گونه های گیاهی و جانوری ، تغییر بافت منطقه ای در هر منطقه می باشد
، لکن با پژوهشهای انجام شده توسط مراکز علمی کشور از جمله گروه مهندسی دانشگاه زابل
، احداث سد فوق را ضروری و موجب رشد گونه های گیاهی و جانوری و تقویت محیط زیست منطقه
اعلام کرده اند و به همین منظور تمامی مراکز
علمی مرتبط نهایت همکاری را در احداث سد فوق
به عمل آورده اند.
• نتیجه
گیری:
نظر به
احداث و آبگیری این سد، سازمان های ذیربط از جمله محیط زیست ، میراث فرهنگی و همچنین
ادارات کل صنایع و معادن و کشاورزی با تمهیدات به موقع خود می توانند آلودگی آب سد
را در بالادست کنترل کنند، که در صورت تحقق این مهم مردم سیستان و شهر زاهدان حتی با
گسترش شهر نشینی در سالهای بعد با کمبود آب آشامیدنی مواجه نخواهند شد.