پس از اینکه خرمشهر آزاد شد و نیرو‌های عراقی عقب‌نشینی کردند، نیرو‌های بعث برای دستیابی به پدافند مطمئن در مناطق کوهستانی، ارتفاعات مرزی را همچنان در اشغال خود نگه داشتند و در مناطق پَست با به‌کارگیری موانع مصنوعی موقعیت خود را تحکیم بخشیدند و همچنین از موانع طبیعی نیز به منظور ایجاد اطمینان بیشتر بهره گرفتند. در چنین شرایطی رژیم بعث هرگز فکر نمی‌کرد که آب گرفتگی وسیع هورالعظیم برای نیرو‌های پیاده ایران قابل عبور باشد و قوای مسلح ایران تلاش اصلی خود را در این منطقه قرار دهند. محسن رضایی از فرماندهان جنگ اعتقاد داشت، پیشروی در هور آنقدر برای عراق غافلگیرکننده است که اگر محور جنوبی؛ یعنی طلائیه هم نیرومند نباشد، عملیات موفقیت‌آمیز خواهد بود.
فرماندهان نیرو‌های مسلح که به مناسبت عملیات والفجر مقدماتی در آن منطقه حضور یافته بودند با مشاهده نقاط ضعف دشمن به طراحی عملیات خیبر پرداختند و با استفاده از تجربه عملیات والفجر مقدماتی، ضریب امنیت را شدت بخشیدند و رعایت حفاظت اطلاعات را اصل قرار دادند.
عملیات خیبر نخستین تجربه آیت الله هاشمی‌رفسنجانی در فرماندهی جنگ بود. وی پیش از آمدنش به جبهه به امام خمینی (ره) قول داده بود تا با یک پیروزی به تهران بازگردد.
موقعیت منطقه
منطقه عملیاتی خیبر از نظر موقعیت جغرافیایی در شمال بصره واقع شده بود که از شمال به العزیر و روستا‌های البیضه و الصخره، از جنوب به نشوه و طلائیه، از غرب به جاده العماره - بصره و از شرق به حاشیه ساحلی هور، نزدیک جاده سوسنگرد - طلائیه، منتهی می‌شد. موقعیت‌های مزبور در خشکی شرق دجله، جنوب جزایر مجنون و داخل هور قرار داشت. هورالهویزه از آب‌های راکد تشکیل شده بود و آب رودخانه‌های دجله، کرخه، دویرج و باران‌های فصلی داخل، وارد آن می‌شدند.
مهمترین نقاط هور، جزایر شمالی و جنوبی مجنون بودند که از لحاظ اقتصادی و نظامی اهمیت بسیاری داشتند. پل‌های الغدیر، القرنه و نشوه که بر روی جاده بصره - العماره واقع شده بود و نیز رودخانه دجله از جمله نقاط مهم دیگر این منطقه به شمار می‌رفت.
نیرو‌های ایران
هدایت و فرماندهی عملیات خیبر بر عهده قرارگاه مرکزی خاتم‌الانبیا (ص) گذاشته شد و ۲ قرارگاه اصلی کربلا، نجف و پنج قرارگاه فرعی نصر، حنین، بدر، حدید و فتح نیز تحت امر قرارگاه مرکزی قرار گرفتند.
قرارگاه‌های کربلا و نجف مأموریت داشتند، ضمن تأمین هدف‌های محوله، روی پل دوعیجی در شمال نشوه (غرب نهر کتیبان) به هم بپیوندند و بعد به طرف بصره ادامه عملیات دهند. قرارگاه کربلا می‌بایست با گذشتن از محور زید و رسیدن به نهر کتیبان برای مسدود کردن منطقه ورودی دشمن در دوعیجی اقدام می‌کرد و قرارگاه نجف نیز وظیفه داشت پس از دستیابی به العزیر و القرنه و تصرف جزایر مجنون و الحاق به طلاییه، برای باز کردن جاده طلاییه ـ. نشوه که تنها امید برای ادامه عملیات و انتقال نیرو و مهمات بود، اقدام کند. یگان‌های تحت امر این قرارگاه باید با عبور از طلاییه به سمت نشوه و تأمین آن در پل دوعیجی به نیرو‌های ارتش در قرارگاه کربلا ملحق می‌شدند. همچنین قرارگاه دیگری با نام نوح (ص) وظیفه ترابری دریایی و پشتیبانی یگان‌های عمل کننده را برعهده داشت.
به این ترتیب عملیات در ساعت ۲۱ و ۳۰ دقیقه سوم اسفند ۱۳۶۲ خورشیدی با رمز «یا رسول الله (ص)» و در ۲ محور پاسگاه زید و هورالعظیم آغاز شد. در محور پاسگاه زید با وجود ایثارگری و فداکاری بسیار سربازان جان بر کف نیروی زمینی ارتش و به دلیل حجم زیاد موانع غیر قابل عبور، خطوط مقدم و یگان‌های احتیاط آسیب فراوان دیدند، اما از جابه جایی دشمن جلوگیری شد. در محور هورالعظیم غواصان و یگان‌های خط شکن با عبور از ۱۳ کیلومتر نیزار و آب به خط دشمن یورش بردند و در ساعت‌های نخستین موفق شدند، هدف‌های تعیین شده را تصرف و تا شط العرب پیشروی کنند تا در نهایت ۲ جزیره جنوبی و شمالی مجنون در تصرف رزمندگان باقی بماند.
رژیم بعث در نخستین اطلاعیه خود اعلام داشت که حمله ایرانیان دفع و آن‌ها به عقب رانده شده‌اند، اما با ادامه عملیات خیبر و آزادسازی قسمت‌های وسیعی از اراضی تحت کنترل آن‌ها به خصوص جاده بغداد ـ. بصره و جزایر مجنون و انعکاس آن از رسانه‌های گروهی جهان، تبلیغات دروغین آنان آشکار شد.
خبرگزاری یونایتدپرس در گزارشی به نقل از منابع نظامی لشکر اسلام اعلام کرد: «نیرو‌های ایران با گذشتن از موانع، ضمن تصرف بیش از ۱۰ روستا، رودخانه‌های دجله و فرات و همچنین در چندین نقطه بزرگراه استراتژیک بصره ـ. بغداد را که پایتخت عراق را به خلیج فارس متصل می‌سازد. قطع کرده‌اند».
سرانجام این عملیات در ۲۳ اسفند ۱۳۶۲ خورشیدی با پیروزی رزمندگان اسلام به پایان رسید تا اینگونه جهانیان بار دیگر شاهد رشادت‌های جوانان ایران زمین باشند.
یکی از ضربه‌های بزرگ روحی که در عملیات خیبر به نیرو‌های ایران وارد آمد، شهادت محمد ابراهیم همت، فرمانده لشکر ۲۷ بود. همچنین در این عملیات حسین خرازی با دست قطع شده و با بدنی مجروح به بیمارستان منتقل شد.
استفاده از سلاح شیمیایی
هنگامی که نیرو‌های ایرانی با حماسه‌های فراموشی ناشدنی خود، منطقه العزیر را تحت کنترل خود در‌آورند و جاده بغداد ـ. بصره را در چند نقطه قطع کردند، رژیم بعث که همیشه در اطلاعیه‌های نظامی خود، مدعی پیروزی، عقب راندن و محاصره ایرانیان بود برای جبران ضعف و بیچارگی خود متوسل به سلاح شیمیایی شد که این عمل در رسانه‌های مختلف انعکاس یافت. هرچند در این میان دولت آمریکا در یک واکنش عجولانه با گرفتن ژست بشردوستانه و دفاع از حقوق بشر، دولت عراق را در استفاده از سلاح شیمیایی مورد سرزنش قرار داد، اما ستاد تبلیغات جبهه و جنگ بلافاصله این حرکت آمریکا را یک ترفند و حیله سیاسی تلقی کرد.
رادیو دولتی آمریکا به نقل از روزنامه واشنگتن پست اعلام کرد که از یک سال پیش آمریکا از تجهیز عراق به سلاح شیمیایی مطلع بود و سپس اضافه می‌کند که حکومت بغداد به خاطر حمله خیبر در آستانه سقوط قرار گرفته و ناگزیر از کاربرد سلاح‌های شیمیایی بوده است.
با اعتراف دشمنان ایران، ضربه کوبنده و کمرشکن خیبر ناتوانی رژیم بعثی را آشکار کرد و در پی آن، فرماندهان عراقی در شرق دجله، اعلام کردند که اگر عراق دارای سلاح شیمیایی بود، منطق حکم می‌کرد که از آن استفاده کند. بسیاری از رسانه‌های گروهی جهان این سخنان را اعتراف غیرمستقیم عراق در استفاده از سلاح شیمیایی به حساب آوردند.
در همین ارتباط روزنامه نیوز لاین چاپ انگلیس نوشت: «شاهدان عینی و کارشناسان دارویی، شواهد قانع‌کننده‌ای به دست آوردند مبنی بر اینکه رژیم عراق از سلاح‌های حاوی گاز خردل و گاز‌های کشنده عصبی علیه سربازان نیروی زمینی ایران استفاده کرده است».
نشریه آبزرور چاپ انگلیس نیز آورد: «بدون کمترین تردید کاملاً روشن است که عراق در جنگ خود با ایران از گاز سمی استفاده کرده است».
همچنین روزنامه لوموند چاپ فرانسه ضمن محکوم کردن جنگ شیمیایی به قدرت کشندگی این نوع تسلیحات اشاره می‌کند و می‌نویسد: «هیچ چیز نمی‌تواند استفاده از تسلیحات شیمیایی را توجیه کند».
تلویزیون ایتالیا هم اعلام کرد: «علی رغم تکذیب‌های عراق، اکنون مطلب بر همگان روشن است که این کشور برخلاف قوانین بین‌المللی از این گاز (گاز شیمیایی) علیه سربازان ایرانی استفاده کرده است».
نتایج عملیات
عملیات خیبر به لحاظ انهدام تجهیزات و نیرو ضربه سنگینی بر نیرو‌های بعثی وارد ساخت و به این صورت بیش از ۲۳ یگان به طور متوسط از ۲۰ تا ۱۰۰ درصد و تیپ زرهی ۱۰۰ درصد منهدم شد و ۱۵ هزار تَن از نیرو‌های آن‌ها زخمی و کشته شدند.
همچنین یک هزار و ۱۴۰ تَن از نیرو‌های بعثی اسیر شدند که در میان آن‌ها ۳۵ افسر، ۱۳۰ درجه‌دار، ۸۷۳ سرباز و نیز ۱۰۲ تَن غیر نظامی از کشور‌های مصر، سودان، مراکش و سومالی حضور داشتند.
به لحاظ سرزمینی در مجموع یک هزار و ۱۸۰ کیلومتر زمین‌های منطقه آزاد شد که به ترتیب یک هزار کیلومتر مربع در هور، ۱۴۰ کیلومترمربع در جزایر و ۴۰ کیلومتر مربع را در طلائیه شامل می‌شد. همچنین گذشته از اقلام صنعتی و تجهیزات انفرادی، ۱۰ دستگاه تانک و ۶۰ دستگاه کمپرسی به دست نیرو‌های ایران افتاد و ایران بر چاه‌های نفت جزایر مجنون که ذخایر قابل ملاحظه‌ای از نفت در آن‌ها وجود داشت، تسلط یافت.
آمریکا و عملیات خیبر
با پیروزی رزمندگان اسلام در عملیات خیبر، آمریکایی‌ها که شاهد شکست نیرو‌های بعثی بودند، همزمان با گسترش روابط با عراق، عملیات تحریمی علیه ایران با نام «استانچ» را کلید زدند. در همان زمان هفته‌نامه فارین ریپورت چاپ لندن اعلام کرد: «یک هیأت ارشد آمریکایی در ۶ دسامبر ۱۹۸۳ میلادی به چند کشور عربی خلیج فارس می‌رود و یک طرح چهار ماده‌ای در ارتباط با نجات صدام و مسایل خاورمیانه به سران این کشور‌ها تسلیم می‌کند. برپایه این طرح دولت آمریکا جنگ‌افزار تحویل عراق خواهد داد و در کنفرانس‌های بین‌المللی از حوزه عراق حمایت خواهد کرد».
در طول جنگ تحمیلی یکی از موضوع‌های مهم برای آمریکا، شناسایی رژیم صهیونیستی توسط عراق بود. صدام حسین اعلام کرد که دیگر رژیم صهیونیستی را جزو کشور‌های در خط مقدم علیه این رژیم نمی‌شناسد. در چنین شرایطی بانک صادرات و واردات آمریکا برای کمک به اقتصاد این کشور هزینه خط لوله نفتی بغداد عقبه را به مبلغ یک میلیارد دلار تقبل کرد و از رژیم صهیونیستی خواست به آن حمله نکند.
جمع بندی
عملیات خیبر یکی از مهمترین و حساس‌ترین عملیات‌هایی بود که رزمندگان اسلام با اجرای نخستین عملیات آبی و خاکی در جریان جنگ تحمیلی با ابتکار عمل و خلاقیت توانستند، دشمن را به عقب برانند و از این تجربه ارزنده در خلق پیروزی در آینده استفاده کنند. نصب پل به طول ۱۳ کیلومتر بر روی آب‌های هور یکی از موفقیت‌های نظامی به شمار می‌رفت که خبرگزاری فرانسه دست یافتن و ساختن پل قایقی با چنین طولی در تاریخ نظامی مدرن را بی‌سابقه توصیف کرد.
برخی معتقدند که عملیات خیبر می‌توانست خط پایانی بر جنگ تحمیلی باشد و شماری از مسوولان بر این عقیده بودند که با گرفتن یک منطقه از خاک عراق این امکان وجود خواهد داشت که رژیم بعث را پای میز گفت: وگو نشاند، اما در همان زمان عده‌ای دیگر سرسختانه مخالفت می‌کردند.
آیت الله هاشمی‌رفسنجانی در خاطرات خود می‌نویسد: «آن‌گونه که انتظار داشتم، عنوان ختم جنگ مقبول نیفتاد. معلوم است مساله مهم برای بسیاری از رزمندگان، ادامه جنگ است و همه چیز هم همین را نشان می‌دهد. شاید به همین جهت امام موافق طرح ختم جنگ نیستند و اگر در قلبشان هم قبول داشته باشند، بر زبان نمی‌آورند».
به هرترتیب پایان این عملیات موفق آمیز سبب ایجاد ترس و وحشت در میان هم پیمانان رژیم بعث از پیشروی ایران شد و صدور قطعنامه ۵۵۲ شورای امنیت سازمان ملل را در ۱۱ خرداد همان سال به دنبال داشت، اما ایران با مفاد آن برای پایان دادن به جنگ موافقت نکرد.
ایرنا